ಸರ್.ಎಂವಿ: ಕುಶಲತೆ ಮತ್ತು ನೈಪುಣ್ಯತೆಯ ವಿಕಾಸಪುರುಷ

ಇಂದು ಮೋಕ್ಷಗುಂಡಂ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ ಅವರ 161ನೇ ಜನ್ಮದಿನ

ಹೊಸ ಹೊಸತನ್ನು ಆವಿಷ್ಕರಿಸುವ ಮೂಲಕ, ಸದೃಢ ಕಟ್ಟಡಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುವ ಮೂಲಕ, ನವನವೀನ ಯಂತ್ರಗಳನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸುವ ಮೂಲಕ ನಮ್ಮ ಎಂಜಿನಿಯರ್­ಗಳು ದೇಶ ಕಟ್ಟುವ ಕಾಯಕದಲ್ಲಿ ನಿರತರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ನಮ್ಮ ದೇಶ ಇಂದು ದಾಪುಗಾಲಿಡುತ್ತಿದೆ ಎಂದರೆ ಅದಕ್ಕೆ ಕಾರಣ ಎಂಜಿನಿಯರ್­ಗಳು ಮತ್ತು ಅವರ ಅವಿರತ ಶ್ರಮ. ಅವರು ಮಾಡುತ್ತಿರುವ ಕಾರ್ಯ ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಅವರು ನೀಡುತ್ತಿರುವ ಅತ್ಯಮೂಲ್ಯ ಸೇವೆಯನ್ನು ನಾವು ಸ್ಮರಿಸಬೇಕಿದೆ.

ನಮ್ಮ ಹೆಮ್ಮೆಯ ಎಂಜಿನಿಯರ್‌ಗಳನ್ನು, ಅವರ ಕೊಡುಗೆಗಳನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಲೆಂದೇ ವಿಶ್ವಕಂಡ ಆ ಮಹಾನ್ ಎಂಜಿನಿಯರ್, ಕೃಷ್ಣರಾಜಸಾಗರ ಅಣೆಕಟ್ಟಿನ ಶಿಲ್ಪಿ ಮೋಕ್ಷಗೊಂಡಂ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ ಅವರ ಜನ್ಮದಿನವಾದ ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್‌ 15ರ ದಿನವನ್ನು ನಿಗದಿ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಎಂಜಿನಿಯರ್‌ಗಳ ದಿನವವನ್ನು ಈ ದಿನದಂದು ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. 1860 ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್‌ 15ರಂದು ಜನಿಸಿದ ಸರ್‌ ಎಂವಿ ಅವರು ತಮ್ಮ ತಾಯ್ನಲಕ್ಕೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದ ಅನುಪಮ ಸೇವೆ, ಕೊಟ್ಟ ಕಾಣಿಕೆ ಶತಮಾನಗಳ ನಂತರವೂ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನವಾಗಿ ಇರುತ್ತದೆ.

ಮೋಕ್ಷಗುಂಡಂ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ, ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಸರ್ ಎಂ.ವಿ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಪ್ರಖ್ಯಾತರು. ಕನ್ನಡ ನಾಡಿನ ಕೀರ್ತಿಪತಾಕೆಯನ್ನು ವಿಶ್ವದ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದ ಮಹಾನ್ ಮೇಧಾವಿ. ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್ 15, 1860ರಲ್ಲಿ ಅಂದಿನ ಮೈಸೂರು ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಚಿಕ್ಕಬಳ್ಳಾಪುರ ಬಳಿಯ ಮುದ್ದೇನಹಳ್ಳಿ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ್ದರು.

ತೆಲುಗು ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಮನೆತನದ ಆಯುರ್ವೇದಿಕ್ ಪಂಡಿತರು ಆಗಿದ್ದ ಮೋಕ್ಷಗುಂಡಂ ಶ್ರೀನಿವಾಸ ಶಾಸ್ತ್ರಿ ಮತ್ತು ಶ್ರೀಮತಿ ವೆಂಕಟಲಕ್ಷ್ಮಮ್ಮ ಸರ್‌ ಎಂವಿ ಅವರ ತಂದೆ-ತಾಯಿ. ಮೋಕ್ಷಗುಂಡಂ ಆಂಧ್ರ ಪ್ರದೇಶದ ಕರ್ನೂಲು ಜಿಲ್ಲೆಯ ಒಂದು ಹಳ್ಳಿ.

ಚಿಕ್ಕಬಳ್ಳಾಪುರದ ಕಿರಿಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿ, ನಂತರದ ಪ್ರೌಢಶಾಲಾ ವ್ಯಾಸಂಗವನ್ನು ಬೆಂಗಳೂರಿನಲ್ಲಿ ಪೂರೈಸಿದರು. ಬಿ.ಎ. ಪದವಿಯನ್ನು ಮದ್ರಾಸ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಲ್ಲಿ 1881ರಲ್ಲಿ ಪಡೆದರು. ಉನ್ನತ ವ್ಯಾಸಂಗ ಸಿವಿಲ್ ಎಂಜಿನಿಯರ್ ಪದವಿಯನ್ನು 1883ರಲ್ಲಿ ಪುಣೆಯ ಕಾಲೇಜ್ ಆಫ್ ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್‌ʼನಲ್ಲಿ ಪಡೆಯುವುದರ ಮೂಲಕ ಸಾಧನೆಯ ಹೆಜ್ಜೆಗಳತ್ತ ಸಾಗಿದರು.

ಮೊದಲಿಗೆ ಬಾಂಬೆ ಸರ್ಕಾರದ (ಇಂದಿನ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ), ಲೋಕೊಪಯೋಗಿ ಇಲಾಖೆಯಲ್ಲಿ ಸಹಾಯಕ ಎಂಜಿನಿಯರ್ ಆಗಿ ವೃತ್ತಿ ಜೀವನಕ್ಕೆ ಕಾಲಿಟ್ಟರು. ಬಾಂಬೆ ಸರ್ಕಾರದ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿದ್ದ ಸಿಂಧ್ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ, ಸಿಂಧು-ಸುಕ್ಕೂರಿಗೆ ನೀರು ಹರಿಸುವ ಯೋಜನೆಯ ಜವಾಬ್ದಾರಿ ಸರ್ ಎಂ.ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ ಅವರಿಗೆ ದೊರೆಯಿತು. ಅವರ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠೆ, ಚಮತ್ಕಾರಿಕೆಯ ಕಾರ್ಯವೈಖರಿ ಆಡಳಿತವು ಸರ್ಕಾರದ ಗಮನ ಸೆಳೆಯುವಂತೆ ಮಾಡಿತ್ತು. ನಂತರ ಗುಜರಾತಿನ ಸೂರತ್ʼನಲ್ಲಿಯೂ ನೀರು ಸರಬರಾಜು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಸಹ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಯೋಜನೆ ತಯಾರಿಸಿ ಸಂಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿದರು. ಈಗಲೂ ಸಹ ಬಹಳಷ್ಟು ಭೂಕಂಪಗಳು ಸಂಭವಿಸಿದ ನಂತರವೂ ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರ ಕಾಮಗಾರಿ ಸುರಕ್ಷಿತವಾಗಿದೆ.

1903ರಲ್ಲಿ ಪುಣೆಯ ಬಳಿ ‘ಖಡಕ್ ವಾಸ್ಲಾ ಜಲಾಶಯ’ ದಲ್ಲಿ, ತಮ್ಮ ವಿಶಿಷ್ಟವಾದ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನದಿಂದ ಮಾಡಿದ್ದ ಸ್ವಯಂ ಚಾಲಿತ ಕಣಿವೆ ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಿ, ಜಲಾಶಯದ ಈ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ವಿಶ್ವದಲ್ಲೇ ಪ್ರಥಮ ಬಾರಿಗೆ ತೋರಿಸಿಕೊಟ್ಟ ಏಕೈಕ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನಿಯಾಗಿ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆ ಸರ್ ಎಂ.ವಿ. 1909ರಲ್ಲಿ ಹೈದರಾಬಾದ್, ವಿಶಾಖಪಟ್ಟಣದಲ್ಲಿ ಪ್ರವಾಹದಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಲು ಯೋಜನೆ ರೂಪಿಸಿ ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಿದರು. ಜನ ಸಾಗರವನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತಿರುವ ವಿಶ್ವವಿಖ್ಯಾತ ಕೃಷ್ಣರಾಜ ಸಾಗರ ಆಣೆಕಟ್ಟೆಯನ್ನು ಜಗತ್ತೇ ಆಶ್ಚರ್ಯದಿಂದ ನೋಡುವಂಥದ್ದು.  ಅಂದಿನ ಕಾಲಘಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಭಾರತದಲ್ಲೇ ಅತ್ಯಂತ ದೊಡ್ದ ಆಣೆಕಟ್ಟು ಎಂಬ ಹೆಗ್ಗಳಿಕೆ ಅದರದ್ದು.

ಕೃಷ್ಣರಾಜ ಸಾಗರ (ಕನ್ನಂಬಾಡಿ) ಜೀವನದಿ ಕಾವೇರಿ ನದಿಗೆ ಅಡ್ಡಲಾಗಿ ಕಟ್ಟಲಾದ ಆಣೆಕಟ್ಟು. ನಿರ್ಮಾಣ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿ ನಾಲ್ಕು ವರ್ಷಗಳಲ್ಲೇ ಮುಗಿಸಿ ಸ್ವಯಂ ಚಾಲಿತ ಗೇಟುಗಳನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಯಾರೊಬ್ಬರೂ ಮಾಡಿರದಂಥ  ಸಾಧನೆ ಮಾಡಿದರು ಅವರು. ಬೇರೆ ಆಣೆಕಟ್ಟುಗಳು ಸಿಮೆಂಟ್, ಕಾಂಕ್ರಿಟ್ʼನಿಂದ ನಿರ್ಮಾಣವಾಗಿದ್ದರೆ, ಕೆ.ಆರ್.ಎಸ್. ಆಣೆಕಟ್ಟು ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರ ಜಾಣ್ಮೆಯ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನದಿಂದ ಸುಣ್ಣ ಮತ್ತು ಬೆಲ್ಲದ ಮಿಶ್ರಣದಿಂದ ಕಟ್ಟಿದ ಗಟ್ಟಿ ಮಾನವ ನಿರ್ಮಿತವಾಗಿದ್ದು, ದಾಖಲೆಯೊಂದಿಗೆ ಶತಮಾನದಿಂದ ಮೈಸೂರು, ಮಂಡ್ಯ, ಬೆಂಗಳೂರು, ತಮಿಳುನಾಡಿಗೆ ಜೀವಜಲವನ್ನು ನೀಡುತ್ತಿರುವ ಮಹಾನ್‌ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪವಾಗಿದೆ.

ಎಲ್ಲಿಯಾದರೂ ದುರಂತ ಸಂಭವಿಸಿದರೆ ಸ್ವಯಂ ಚಾಲಿತ ಗೇಟುಗಳು ತನ್ನಷ್ಟಕ್ಕೆ ತಾನೆ ತೆರೆದುಕೊಂಡು ಮುನ್ನುಗ್ಗುವ ಅಪಾರ ಪ್ರಮಾಣದ ನೀರು ಯಾರಿಗೂ ತೊಂದರೆಯಾಗದಂತೆ ಹರಿದು ಮುಂದೆ ಸಾಗಲು ಮುಂದಾಲೋಚನೆಯಿಂದ ಆಣೆಕಟ್ಟು ನಿರ್ಮಿಸುವಾಗಲೇ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. ಜಗತ್ತಿನ ಅದ್ಭುತಗಳ ಸಾಲಲ್ಲಿ ಒಂದಾದ ಕೃಷ್ಣರಾಜ ಸಾಗರ ಅಣೆಕಟ್ಟು ಒಂದು ಲಕ್ಷ ಇಪ್ಪತ್ತು ಸಾವಿರ ಏಕರೆ ಕೃಷಿ ಭೂಮಿಗೆ ನೀರುಣಿಸಿ, ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಕೋಟ್ಯಂತರ ಜೀವಿಗಳಿಗೆ ಜೀವ ಜಲವನ್ನು ನೀಡಿದ ಭಾರತದ ಭಾಗ್ಯವಿಧಾತ ಸರ್ ಎಂ. ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯ ಅವರನ್ನು ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಜನತೆ ಮರೆಯುವಂತಿಲ್ಲ.

ಬೃಂದಾವನ ಉದ್ಯಾನವನದಲ್ಲಿ ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ನರ್ತಿಸುವ ಕುಣಿದು ಕುಪ್ಪಳಿಸುವ ನೀರಿನ ಕಾರಂಜಿಗಳು, ಪುಷ್ಪಕಾಶಿ ಯೊಂದಿಗೆ ಜಗತ್ತಿನ ನಾನಾ ದೇಶದ ಪ್ರವಾಸಿಗರನ್ನು ತನ್ನೆಡೆಗೆ ಕೈ ಬೀಸಿ ಕರೆಯುತ್ತಿದೆ.

ಸರ್ ಎಂ.ವಿ ಎಂದೊಡನೆ, ಅಸಾಧಾರಣ ಎಂಜಿನಿಯರ್, ಅನನ್ಯ ರಾಷ್ಟ್ರಪ್ರೇಮ, ಕರ್ತವ್ಯನಿಷ್ಠ ಅಧಿಕಾರಿ, ದಕ್ಷ ಆಡಳಿತಗಾರ, ಭವ್ಯ ಭಾರತ ನಿರ್ಮಾಣದ ಕನಸುಗಾರ. ‘ಕೈಗಾರಿಕೆ ಇಲ್ಲವೇ ಸರ್ವನಾಶ’ ಎಂದು ಎಚ್ಚರಿಸಿದ ರಾಷ್ಟ್ರಚಿಂತಕ. ನಿಸ್ಸ್ವಾರ್ಥಿ, ಛಲವಾದಿ, ಎಂಬ ವಿಚಾರಗಳು ನಮ್ಮ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಮೂಡಿ ಬರುತ್ತವೆ. ಇಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೇ ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರು ಮಾನವೀಯತೆಯುಳ್ಳ ದಯಾಳು ಹೃದಯದ ವ್ಯಕ್ತಿ ಆಗಿದ್ದರು.

ಅವರು ಚಿಕ್ಕಂದಿನಿಂದಲೂ ನಮ್ಮ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳಿಗೆ ಗೌರವ ಕೊಡುತ್ತಿದರು. ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರು ಮೈಸೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ದಿವಾನರು ಆಗಿದ್ದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ, ಅವರ ಸಂಭಂಧಿಕರು ಒಬ್ಬರು ಇವರ ಬಳಿ ಬಂದು ಮೈಸೂರು ಮಹಾರಾಜರ ಬಳಿ ಹೇಳಿ ಒಂದು ಒಳ್ಳೆಯ ಸಂಬಳದ ಕೆಲಸ ಧಕ್ಕಿಸಿಕೊಡುವುದಾಗಿ ಕೇಳಿದ್ದರಂತೆ. ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರು ಒಂದೇ ಮಾತಿನಲ್ಲಿ “ಆಗೋದಿಲ್ಲ” ಅಂತ ಹೇಳಿ ಜತೆಗೆ ಪ್ರತಿ ತಿಂಗಳು ಅವರ ಸ್ವಂತ ದುಡ್ಡಿನಲ್ಲಿ ಅವರ ಸಂಬಂಧಿಕನಿಗೆ 100 ರೂಪಾಯಿ ಕಳುಹಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಸಹೃದಯರು.

ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಅವರೆಂದೂ ದುರುಪಯೋಗ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ದಿವಾನರಾಗಿದ್ದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ, ನಮ್ಮ ಸರ್ಕಾರ ಅವರಿಗೇ ಅಂತ ಒಂದು ಕಾರು ಕೊಟ್ಟಿತ್ತು. ಅವರು ಕೇವಲ ಕಚೇರಿಯ ಉಪಯೋಗಕ್ಕೆ ಮಾತ್ರ ಆ ಕಾರನ್ನು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಅವರ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಕೆಲಸಗಳಿಗೆ ಸ್ವಂತ ಕಾರನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಜತೆಗೆ ಸರ್ಕಾರದ ಕಾಗದ-ಪೆನ್ನನ್ನು ಸಹ ವೈಯಕ್ತಿಕ ವಿಷಯಗಳಿಗೆ ಉಪಯೋಗಿಸುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ.

ಸರ್ ಎಂವಿ ಅವರು ಶಿಸ್ತಿನ ಸಿಪಾಯಿ ಸಹ ಆಗಿದ್ದರು. ಪ್ರತಿನಿತ್ಯ ರಾತ್ರಿ 10 ಗಂಟೆಗೆ ಮಲಗಿ, ಬೆಳಗ್ಗೆ 6 ಗಂಟೆಗೆ ಎದ್ದು, 7 ಗಂಟೆಗೆಲ್ಲಾ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಹೊರಡುತ್ತಿದ್ದರು.

ಸರ್ ಎಂವಿ ಸಾದನೆಗಳು ಅಪಾರ, ಅನಿಯಮಿತ ಹಾಗೂ ಅಸಂಖ್ಯಾತ. ಅವರ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಕಾರ್ಖಾನೆಗಳು, ಶಾಲಾ-ಕಾಲೇಜುಗಳು ಬಂದವು. ಬ್ರಿಟೀಷರು 1915ರಲ್ಲಿ ಸರ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿ ನೀಡಿದರೆ, 1955ರಲ್ಲಿ ಭಾರತ ಸರಕಾರ ಭಾರತರತ್ನ ನೀಡಿ ಗೌರವಿಸಿತು. ಅವರವನ್ನು ಅರಸಿ ಬಂದ ಡಾಕ್ಟರೇಟ್ ಮತ್ತಿತರೆ ಪ್ರಶಸ್ತಿಗಳಿಗೆ ಲೆಕ್ಕವಿಲ್ಲ. ಏಪ್ರಿಲ್ 14, 1962ರಂದು ಅವರು ನಮ್ಮನ್ನು ಅಗಲಿದರು.

ಕೆಲಸದ ಮೇಲಿನ ಶ್ರದ್ಧೆ, ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತೆ ಮತ್ತು ಶಿಸ್ತು ಇವು ವಿಶ್ವೇಶ್ವರಯ್ಯರವರ ಟ್ರೇಡ್‌ಮಾರ್ಕ್ ಆಗಿತ್ತು. ಒಬ್ಬ ಎಂಜಿನಿಯರ್ ಆಗಿ ದೇಶದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿ ಅವರು ವಹಿಸಿರುವ ಪಾತ್ರ ಅನನ್ಯ. ಇಂದು ಕೆಲವರು ಅವರ ಈ ಸಾಧನೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಅವರ ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಕೌಶಲ್ಯ ಯುತ ನಿರ್ಮಾಣದ ಬಗ್ಗೆ ಜನೋಪಯೋಗಿ ಯೋಜನೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಕೊಂಕು, ಶಂಕೆ, ಅಸಹನೆ, ಕೆಸರಾಟದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದ್ದಾರೆ. ಅವರ ಸಾಧನೆಗೆ ವಿಶ್ವವೇ ತಲೆಬಾಗಿದೆ. ಅದರೂ ಜನರಿಗೆ ಅರ್ಥವಾಗದೇ ಇದ್ದದ್ದು ವಿಪರ್ಯಾಸವೇ ಸರಿ.

ಡಾ.ಗುರುಪ್ರಸಾದ ಹವಲ್ದಾರ್

• ಮೂಲತಃ ಉಪನ್ಯಾಸಕರು. ಬಳ್ಳಾರಿ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಹೊಸಪೇಟೆ ತಾಲ್ಲೂಕಿನ ಮರಿಯಮ್ಮನ ಹಳ್ಳಿಯವರು. ಪ್ರಸ್ತುತ ಹಗರಿಬೊಮ್ಮನಹಳ್ಳಿ ಜಿವಿಪಿಪಿ ಪದವಿ ಕಾಲೇಜನಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡ ಉಪನ್ಯಾಸಕರಾಗಿ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತ ಜೊತೆಗೆ ಪತ್ರಿಕೆಗಳಿಗೆ ವೆಬ್ ನ್ಯೂಸ್ ಪೋಟ್೯ಲ್ ಗಳಿಗೆ ಲೇಖನ ಬರೆಯುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.